Lorezaintza eta Baratzezaintza Beganoa

[Español ]

Lorezaintza eta baratzezaintza beganoaren hastapenak

Uste baino pertsona gehiagok dute lorezaintza eta/edo baratzezaintza praktikatzeko aukera, baserrian, baratze batean, txaletaren lurrean, etxe atxikien atzeko partzeletan, etxebizitzeko terrazetan, leihoetan, eta abarretan, eta, izan ere, askok banaka, taldean edo familian praktikatzen dute jada, baita txikienekin ere. Lorezaintza eta baratzezaintza gori-gorian daude, dela hobby, terapia, autohornikuntza, baliabidea krisi-uneetan edo beste arrazoi abarrengatik. Baina modu etikoan, arduratsuan, ekologikoan, osasuntsuan eta jasangarrian egiten al da?

Begano gisa, saihestu egiten duzu animalia-produktuak erabiltzea edo animaliak esplotatzea zure bizitzako alderdi guztietan: elikagaiak, arropa, kosmetikoak, etxerako gaiak, entretenimendua, etab. Orduan, desberdina izan beharko litzateke lorezaintzarekin lotutakoa? Jakina, ez.

Jakiten dugun bezala gure elikagai-aukeraketak, jantziek, edertasun-produktuek eta etxeko ohiturek eragin onuragarria dutela animaliengan, jabetuko gara ere lorezaintza beganoa jarduera onuragarria dela, bai praktikatzen duenarentzat, bai gainerako animalientzat, eta, gainera, zure esku izango duzula inguruko basa-bizitza hobetzeko aukera.

Zeintzuk dira lorezaintza beganoaren oinarrizko printzipioak? Hauek ohar hutsak dira gaiari ekiteko, edo zure ohiko lorezaintza «lorezaintza etikoago» batera aldatzeko, edo zure inguruko basa-bizitza hobetzeko zure aletxoa ekartzera animatzeko, ikuspegi begano batetik, baina ez baita landare, lore, zuhaitz eta abarren barietate desberdinei buruzko lorezaintzako tratatua izan nahi.

Zer da lorezaintza beganoa?

Animalia-jatorriko produktuen erabilera ohikoa da lorezaintza arruntean: simaurrak (oro har, animalien hondakinak), ongarriak (odol-irina, hezur-irina, hiltegi-hondakinak, arrain-hondakinak, beste animalia-eratorri batzuk), eta baita intsektuak eta beste animalia batzuk kaltetzen eta hiltzen dituzten pestizida edo aerosol toxikoak.

«Ohiko lorezainaren lexikoa intsektuena, izurriteena eta inbaditzaileena da, eta bere obsesioa natura kontrolatzea da, bere ekoizpena mehatxatzen duen bizitza basatia geldiarazteko. Esango nuke zure lorategia horren kontrakoa izan behar dela: heskaiak, larre luzea, basoko eremuak, aniztasuna, kimikarik gabe egotea, estaltzea, zulorik ez egitea eta landare-materia organikoa erabiltzea. Lorategia bakarrik utzi behar da, habia egiteko leku askorekin. Landare bat hazteko animalia bat hil behar baduzu, sakrifikatu landarea» (Matthew Appleby, lorategietako kazetaria eta The Super Organic Gardener liburuaren egilea).

Lorezaintza beganoak, funtsean, modu garbi eta etikoan haztea du helburu, inguruko animaliak eta haien habitatak babesten dituen bitartean, ingurumena zaintzeaz gain. Halaber, hil beharrean,  besarkatzea esan nahi du, bizitza basatia (gizakiek gaizki hartzen dituzten animaliak barne: intsektuak, bareak, etab.), labore batzuk sakrifikatzea eta ongarri propioa egitea. Landareak, inolako animaliarik ustiatu gabe eta animalien deribatuak erabili gabe haztea sustatzen du, horietako asko hiltzen dituzten pestizidak eta plagizidak erabiltzea saihestuz. Elikagaiak, loreak, zuhaitzak eta abar lantzeko modu etiko, seguru, osasungarri eta iraunkorragoa da.

¿Beganoa? edo ¿Ekobeganoa (beganoa + ekologikoa)?

«Vegánico», «Vegano» eta «orgánico» (ekologikoa) hitzen konbinazio bat da. Elikagaiak eta landareak modu beganoan eta ekologikoan landatzeko bermea da, landarez egindako ongarriekin soilik,  biodibertsitate funtzionala sustatuz, eta, beraz, pestizidak ez dira beharrezkoak. Produktu kimikorik gabe, GEOrik gabe, eta animalia-esplotaziorik eta animalia-azpiprodukturik gabe produkizio katearen inon ere ez.[+]

Begano gisa, lorezaintza edo baratzezaintza beganoa eskatu eta praktikatu behar dugun gutxienekoa da, animalien esplotazioa dakarren edozein teknika edo material kentzea lorezaintza/baratzezaintza arruntan (baita nekazaritzan ere, oro har) aplika daitekeen beste edozein teknika edo materialen aurretik jarriz. Oinarri horretatik abiatuta, aurrekoarekin bateragarriak diren prozedura ekologikoetako teknikak eta materialak erabiltzen baditugu, hainbat hobeto animalientzat, guretzat eta ingurunearentzat.

Lorezaintza beganoak eta lorezaintza ekologikoak teknika ezberdinak eta helburu ezberdinak badituzte ere, puntu berdinak eta puntu osagarriak ere badituzte; beraz, gai honetan ezin hobeto joan daitezke (eta behar lukete) eskutik helduta, animaliei eta haien habitatei babes handiagoa emateko.

Hauek dira teknika bateragarri eta/edo osagarri batzuk:

• Biodibertsitatea indartzea eta mantentzea
• Landare-ongarriak. Etxeko landare-konposta. Ongarri kimiko artifizialak erabiltzeari uko egitea.
• Erasoei aurre egiten dieten espezieak landatzea, kontrol naturala lortzeko: adibidez, zenbait landare usaintsu.
• Izurriteak kontrolatzen, lurzorua hobetzen, polinizatzen eta abar laguntzen duten intsektu eta animalia txikien (marigorringoak, ehunzangoak, zizareak eta abar) finkapena erraztea.
• Ura zentzuz erabiltzea. Euri-uren deposituak, etab.
• Intsektuentzako elikagai diren landare-espezieak landatzea eta, horrela, basa-bizitza sustatzea (txorientzako habiak eta uraskak, etab.)
• Inausketen, soropilaren, letxugaren, azaren, laranjen hondarrak berrerabiltzea Landare-estraktuak sortzeko balio dezakete, eta hortik baratzeetarako ongarria sortzeko.
• Landare autoktonoak erabiltzea, mantentze-lan gutxiago egin behar direlako, ohituta baitaude euriarekin eta lurzoruarekin.
• Landareak espezieen arabera taldekatzea, behar ez den eremuetan ur gehiago ez eskaintzeko
• Soropilaren ertzetan ur gehien behar duten barietateak landatzea
• Lurra bigungarritzeko teknikak, sareak, landare estaltzaileak eta abar , belar txarrak saihesteko eta ura aurrezteko.
• Etab.

Bestalde, landareen, loreen eta laboreen errendimendurako animalien simaurra funtsezkoa den ideia oraindik pentsamendu kolektiboan mantentzen da, (teknika hori praktika ekologikoan ere erabiltzen da ongarri natural gisa). Baina laboreetarako simaurra behar dugula dioen argudioa ez da mantentzen. Landare-baliokidea existitzeaz gain, animaliekin kostu gehigarri asko daude, hala nola hesiak, eraikinak, ur-hornidura, burokraziaren eta albaitarien faktura guztiak. Animaliek energia erabiltzen dute, metanoa eta hondakin asko sortzen dituzte eta elikagai gehigarria behar dute, hala nola soja, aleak edo beste labore batzuk; horregatik, laboretan erabiltzeko simaurra lortzeko haiek mantentzeko helburua baliogabetzen du.

Izan ere, ez da animalia-ongarririk behar frutak, barazkiak eta gainerako landareak hazteko, eta hainbat erakundek urteetan erakutsi dute hori. Vegan Organic Network da horietako bat eta lorezainak eta ekoizle komertzialak begano bilakatzera bultzatzen ditu, eta lorezaintza edo nekazaritza «beganiko» (beganoa+organikoa) baten alde egiten dute. [+], hau da, nekazaritza-jarduerak, elikagaiak eta beste produktu batzuk, aldi berean modu begano eta ekologikoan garatuak (pestizidarik, transgenikorik, produktu eta aerosol kimiko artifizialik eta abarrik gabe, eta animalien esplotazioik eta animalia-lehengairik gabe: abere-simaurrak, purinak eta hiltegietako animalien hondarrak, etab.).

Nekazaritza-prozedura begano eta ekologikoek ganaduaren mendeko sistemek baino askoz lur gutxiago erabiltzen dute, ur gutxiago, karbono-aztarna askoz txikiagoa dute eta energia-baldintza txikiagoak dituzte, eta, gainera, ez dute animaliarik esplotatzen, eta jakina, elikagaiak hazteko modu osasungarri eta segurua da, animalia-ekoizpen intentsiboko instalazioetan endemikoak diren gaixotasunak zabaltzea erabat saihesten baitu.

Beganismoaren printzipioekin bateragarriak diren nekazaritza ekologikoaren teknikak ezartzea aparteko abantaila litzateke lorezaintza eta baratzezaintza beganoaren praktika etikoan, are jasangarriago eta osasungarriago bihurtuz, bai lorategiarentzat bai inguruneko basa-bizitzarentzat onura handiagoekin, baita egindako lanagatik eta lortutako emaitzengatik ere.

Lorezaintza eta/edo baratzezaintza eta/edo nekazaritza begano eta ekologikoa («beganikoa» edo «ekobeganoa») etorkizuna da, gero eta jende gehiago ari da horretaz konturatzen, eta gaur bertan has daiteke zure lorategian! Emaiozu aukera bat.

ERABILTZEN EZ DENA

Lorezaintza beganoan, baratzezaintza beganoan, nekazaritza beganoan eta baserri beganoetan (jakina, gizakiak ez diren animaliarik gabeko nekazaritza-baserrietan), animalia-produktu edo animalia-deribatuak erabiltzen EZ dituzten metodoak erabiltzen dira, hala nola, odola, arrainak, hezur-irina, gorozkiak, hiltegietako lohia edo animalia-jatorriko beste materia batzuk, material horiek ekoizteak kalte zuzena eragiten dielako animaliei edo haien esplotazioa eta, ondorioz, haien sufrimendua lotuta daukalako. Material horietako batzuk animaliak hazteko azpiproduktuak dira, animaliak esplotatzeko prozesuan haragia, esnea, larruak, ekoizteko, edo entretenimendurako, lan behartuetarako edo konpainiarako sortuak; azpiproduktuak saltzeak gastuak murrizten ditu eta abereak hazten aritzen direnen etekinak handitzen ditu, eta, beraz, horien kontsumoak abereak hazteko industria laguntzen du, eta begano gehienentzat hori onartezna da.

Lorezaintza beganoan ere EZ dira erabiltzen gizakiak ez diren animaliak hiltzen edo kaltetzen dituzten intsektizidak, pestizidak edo plagizidak, ezta helburu bererako genetikoki eraldatutako landareak ere, baizik eta horiek uxatzen dituzten produktuak eta teknikak, eta/edo landareak babesteko eta indartzeko teknikak (bitaminak, etab.), ezta herbizida edo produktu kimiko artifizialak ere, sastrakekin edo nahi ez diren belarrekin amaitzeko erabiltzen direnak, baina inguruko animaliei ere kalte egiten dietenak. Beraz, bota itzazu guztiak! (Jakina, zuretzat eta animalientzat modu seguruan).

2017an, Science aldizkarian argitaratutako ikerketa batek erakutsi zuen intsektizidek eta plagizidek erleen, tximeleten eta bestelako polinizatzaileen koloniak kaltetzeaz gain, hainbat pestiziden eragiten duten ‘koktel efektua’-aren bidez paisaia osoak kutsatzen dituztela. Baserri ekologikoei eta beganoei laguntzea gaiari eskala handian heltzeko modu bikaina da, baina zure lorategian bertan produktu horien erabilera kanporatuz ere lagun dezakezu.

Karduek eta nahi ez diren belar txarrek bat-bateko narritadura-olatua eragin diezaiokete lorezain bat baino gehiagori, baina hurbilen dagoen produktu kimikoen botilari heldu beharrean, bilatu aukerarik ekologikoena: zure lorategiko paleta.

Zure lorategian pestizidak eta herbizidak erabiltzea funtzionala izan daiteke zure xederako, baina kimiko horiek zure lurzoruko mikrosistemaren osasuna aldatuko dute. Pentsa ezazu zenbat intsektu eta animali txikiak hondatu eta pozoituko dituzten produktu kimiko artifizial horiek, orain toxikoa den lur-eremuan askatasunez ibiltzen diren intsektuez gain.

Ugaztunak, hegaztiak eta intsektuez elikatzen diren gainerako animaliak (trikuek, uhandreek, apoek, e.a.) egoerarik onenean, janari-erreserba murriztuta ikusiko dute, eta baliteke zure lorategitik beste elikagai-iturri batzuen bila aldentzea; baina gainerako kasuetan, pozoia irenstean edo pozoitutako intsektuak eta beste animalia batzuk irenstean hilko dira. Pentsatu, etxe bakoitzak praktika horiek sasiak tratatzeko erabiltzen baditu, eta inguruko nekazariek gauza bera egiten badute…

Lorategiko izurriteak saihestezinak dira, eta, egia esateko, bai zurea bai bere espeazioa da. Onartu egin behar duzu, eta bere inpaktua minimizatu, labore gehigarriak (edo «sakrifikagarriak») landatuz, hala nola izurriek jan ditzaketen letxugak, zure landare preziatuenen ordez.

ERABILTZEN DENA

Lorezaintza beganoan animalia-jatorriko osagairik gabeko produktuak eta animalia-esplotaziorik gabe lortutakoak erabiltzen dira, bai eta animal-friendly produktuak ere (animaliak kaltetzen eta hiltzen ez dituzten produktuak). Pestiziden, plagiziden eta antzekoen ordez, disuasoreak, uxatzeko tresnak, … (txorimaloak, disuasio-objektuak, hesiak, usainak, etab.) erabiltzen dira, eta bitaminak eta mineralak landareak erasoen aurrean indartzeko, etab.

Lurraren emankortasuna landare-konpostaren, ongarri berdeen, laboreen errotazioaren, mantutxoen eta animalien esplotazioaren mende ez dagoen eta ekologikoki bideragarria den beste edozein metodoren bidez mantentzen da (noizean behin, igeltsua, karea, dolomita, arroka-fosforoa, arroka-potasa eta harri-hautsa ere erabiltzen dira, baina ahal den guztia egiten da material horien mende ez egoteko, ez baitira baliabide berriztagarriak). Horrek epe luzerako emankortasuna ziurtatuko du, bai eta elikagai osasungarriak ere belaunaldi honentzat eta etorkizuneko belaunaldientzat.

Beganoak eta ekologikoki jasangarriak diren lurzoruaren ongarri eta egokitzaileek zurezko errautsak, belar-ondu mantutxoa, material organiko konpostatua (fruta-/landare-oskolak, hostoak eta larrea), ongarri berdeak/nitrogenoa finkatzen duten estaldura-laboreak (hirusta, babak, frijoleak, lupinoak eta alpapak), algak (likidoak, irinak edo freskoak) oligoelementu eta elikagai likidoetarako (kontsuelda edo ortigak). Kalendula-ertzek intsektu jakin batzuk saihesten laguntzen dute, eta lurzorua ere hobetzen dute sustrai-sistemaren bidez.

Lorezaintza beganoan erabiltzen diren teknikak eta produktuak:

– Ongarri berdeak
Ongarri berdeak (edo nitrogenoa finkatzen duten laboreak) estaldura gisa erabiltzen diren landareak dira, bereziki lurzoruarekin nahasteko landatzen direnak. Denboraldien artean estaldura-labore gisa landatu daitezkeen landareak azkar hazten dira, hala nola oloa, garia, zekalea, zalkea edo hirusta. Gero, lorategiko zoruarekin nahasten dira, hurrengo landaketarako prestatu ahala. Ongarri berdeko laboreak xurgatu egiten dira eta lurzoruko mantenugaiak erabiltzen dituzte, bestela lixibiazio bidez gal daitezkeenak; gero, laboratzen direnean, lurrera itzultzen dituzte. Gainera, lurzorua hobetzen dute eta sustrai-sistemen bidez higadura saihesten dute. Nitrogenoa finkatzen duten laboreek (ilarrak, algarroba, hirusta gorria eta babak) lurra nitrogenoarekin aberasten dute, harekin nahastu eta deskonposatu ahala. Estaldura-laboreek, halaber, udazkenean eta neguan sasiak haztea eragozten dute, intsektu onuragarriak erakartzeaz gain.

– Landare-materia organiko konpostatua (landare-konposta)
Lorezaintza beganoan, dendan erositako konposta eta ongarriak saihestuko dira, askotan animalia-jatorriko produktuak baitituzte, hala nola odola, arraina eta hezurrak, hiltegiko hondakinetatik zuzenean ateratzen direnak. Horren ordez, hobe da elikagaietan aberatsa den bere lurzoru organikoa ekoiztea, lorategiko txokorik beroenean jarritako konpost-edukiontzi batekin, sukaldeko hondarrak eta nitrogenoz betetako hondakin berdeak erabiliz.

Konpost pila batek, fruta eta landare oskolak bezalako prestatu gabeko elikagaien hondakinak hartzen ditu, soropil, orri, egunkari zahar edo antzeko materialekin estaliak. Elikagaien eta estaldura-materialen txandakako geruzak sortzea da helburua, oxigenazioa ahalbidetzeko. Edukiontzia bete ondoren, pila irauli eta belarrezko estera batekin edo plastikozko xafla beltz batekin estaltzen da, beroa sortzeko eta euritik babesteko. Denbora baten ondoren, berriro iraultzen da, beheko aldea goiko aldera eramateko, eta berriz estaltzen da. 2-3 hilabeteren ondoren, bertako tenperaturak eta klimak ahalbidetzen dutenaren arabera, birziklatze naturalaren prozesua osatu egingo da eta bitaminetan eta mantenugaietan aberatsa den lurzorua sortuko da. Aparteko abantaila bat da hondar organikoetatik datozen hazien «autoereindako» ezusteko batzuk lor ditzakezula.

Konpostatzea espazio irekietako biodibertsitatea handitzen laguntzeko modu zoragarria da, eta, aldi berean, elikagaien alferrik galtzea murrizten du. Konposta egiteko aire zabalean zakarrontzi erraldoia ere ez da eduki behar. Orain konpostatzeko edukiontzi ugari daude sukaldearen goialdean jartzen direnak, usainik gabe. Edukiontzi horiek leiho-kaxa edo balkoi-lorategi baterako konposta nahiko emateko bezain txikiak dira.

– Elikagai likido beganoak
Konsuselda eta ortigarekin. Bete ontzi bat belar aldaxkez, ortigez, kontsuelda-hostoz edo belarrez. Estali urez, prestaketa-zati bat hiru ur-zatitan. Estali ontzia eta utzi bi eta lau aste bitartean. Ahal dela, sastraken haziak eta ureztagailuaren ahoa blokeatuko duen landare-materiala iragazi (galtzerdi zahar baten bidez). Sortzen den likido ilun aberastua mantenugaiez beteta dago. Kontsueldak potasan aberatsa den elikadura ematen du; ortigadun elikadura likidoa, berriz, helburu anitzeko elikadurarik onena da.

– Belar onduaren eta kontsuelda-belarraren geruza
Lurra belar-onduaren geruza batez estaltzean, materia organikoz elikatzen da lurzorua, materiala deskonposatu ahala. Gainera, sasiak haztea saihesten du eta lurrean zizareak haztea sustatzen du. Belar-ondu onezko mantutxo oso lodi bat erabiltzen da neguan lorategiak estaltzeko. Bestalde, kontsuelda-hostoak tomate, pepino eta fruta-arbolen azpiko mantillo gisa erabil daitezke mantenugaiak astiro askatzeko.

– Zizare humusa beganoa
Lagundu zure lorategian dauden zizare naturalen populazioak berrezartzen, eta eman horiek erakartzeko habitat egokia. Zizareen populazio naturalek giro heze, hotz eta ilunak gurtzen dituzte (belar-ondu mantutxo lodi baten azpian, belarrezko estera baten azpian, edo plastikozko xafla beltz baten azpian, adibidez), eta egoera horretan primeran ugalduko dira. Zizareen humusa materia organikoaren iturri aberatsa eta guztiz naturala da, mantenugai ugari ditu eta hezetasun handia atxikitzeko gai da. Jakina da lurreko zizareen humusak mesede handia egiten diola landare-bizitzari. Emankortasuna handitzen dute eta lurzoruaren egitura hobetzen dute.

– Algak
Algek oligoelementuak ematen dituzte. Nahiago da itsasotik bildu berriak diren itsas algak erabiltzea, hondartzetako harean utzitako alga lehor eta agortuen ordez. Lorezain organiko begano batzuek itsas algetako irina edo solteko espirulina erabiltzen dute, oligoelementuak eta potasa ematen dituztenak, eta barazkien iodo-edukia handitzeko, giza dietan askotan falta den mineral garrantzitsua.

– Karea
Kareak lorezaintzan duen eginkizun nagusia lurzorua azido gutxiago izatea da, pH maila handitzea edo lurzorua gozoagoa izatea bezala ere ezagutzen dena. Landare gehienen kasuan, hazkunderik onena pH neutroan lortzen da. Zure zorua azter dezakezu eta alkalinoa edo azidoa den ikus dezakezu. Kareak magnesioa eta kaltzioa ere ematen dizkio lurrari. Kaltzioak landareen hazkundea sustatzen du eta beste elikagai batzuk behar bezala xurgatzen ere laguntzen du. Gainera, karea buztinezko lur astuna apurtzeko erabil daiteke.

– Igeltsua
Kaltzio sulfato hidratatua. Igeltsuak ere kaltzio gehiago ematen dio lurrari, baina kareak ez bezala, lurra aberasten du pH maila handitu gabe.

– EM Bokashi
Bokashi japoniar hitz bat da, «hartzitutako materia organikoa» esan nahi duena. EM mikroorganismo eraginkorrak esan nahi du, eta modu naturalean sortzen diren mikroorganismo onuragarrien kultibo mistoak barne hartzen ditu, hala nola legamia, azido laktikoaren bakterioak, aktinomizetoak eta bakterio fotosintetikoak. Salbatuan oinarritutako materiala da, EM kontzentratu likidoarekin hartzitu dena  eta biltegiratzeko lehortu dena. Konpostari gehitzen zaionean, materia organikoaren hartzidurarekin laguntzen du. EM Bokashi leku bero, lehor eta ilun batean gorde behar da.

– Neem
Neemek historia luzea du Indiako nekazaritzan, non mirarien zuhaitza bezala ezagutzen den, izurriteen uxatzaile natural onena bezala erabili da, eta intsektuen esterilizazio-propietateak dituen ongarri organikoa gisa.

– Harea berdea
Harea berdea lurra zuzentzeko eta ongarritzeko erabiltzen da, eta ozeanoaren hondotik datozen metaketa mineraletatik ateratzen da. Berez aberatsa da potasan, baita magnesioa, burdina, silizea eta beste hogeita hamar mineral aztarnetan ere. Bustin-lur astunak arintzeko ere erabil daiteke. Harea normala bezain sendoa bada ere, hamar aldiz hezetasun gehiago xurgatu dezake.

– Epsom-eko gatzak
Magnesio iturri bikaina.

– Liho-hazien irina, alpapa-irina, soja-irina, kotoi-hazien irina
Nitrogeno-iturriak

– Dolomita
Magnesio eta kaltzio iturri gogokoena, dolomita, harkaitz hauts fin bat da.

– Harri-hautsak
Harri-hautsa (harri-irina) batez ere lurzoru agortua (nekazaritza- eta industria-jardueregatik) birmineralizatzeko erabiltzen da. Poliki askatzen ditu mineralak lurrean, eta zuzenean bota daiteke, beste ongarri batzuekin konbinatuta, edo konpostaren zati gisa. Mikrobio-jardueran eragin oso estimulatzailea du.

– Arroka-potasa
Potasioa edo zurezko errautsa. Potasioa funtsezko elikagaia da, loreen eta fruituen hazkundea sustatzen du eta hostoak «gogortzen» laguntzen du, gaixotasunetarako joera txikiagoa izan dezan. Harri-potasak oso astiro aritzen da. Askapena higatu ahala egiten da, eta prozesu horrek urteak iraun ditzake. Lurra landatu aurretik prestatzen denean erabiltzen da.

– Arroka-fosfatoa beganoa
Landareek eta animaliek fosforoa behar dute aurrera egiteko. Fosfatozko arroka bezala ateratzen da, fosforita bezala sortu zena, ozeanoetan sortutako kaltzio fosfato forma bat. Apatita da fosfato-arrokako mineralik ugariena.
(Oharra: garrantzitsua da fosfato horien jatorria ezagutzea (kaltzio fosfatoa edo fosfato trikaltzikoa); izan ere, animalien hezurretatik edo animalia-esne beretik ere ateratzen dira, eta, beraz, fosfatoak edo horiek dituzten produktuak/ongarriak ez dira produktu beganoak. Bestalde, meatzaritzaren bidez harri-fosfatoa ateratzen denean, azpiproduktu toxikoen kantitate masiboak sortzen dira eta animalien eta landareen habitatak suntsitzen dira, meatze-eragiketa askok lan-praktikak eta lan-baldintza bidegabeak dakartzatela aipatu gabe).

Etxean hasi

Berdin dio hiri batean bizi bazara edo lorategi-eremu mugatu bat baduzu, akats bat da pentsatzea ez dagoela ezer egiterik aldea markatzeko. Erlaitz bat edo leiho bat badago, aukera bat dago. Denok dugu jesplotatu gabeko gaitasuna gure tokiko fauna mantentzeko. Aire zabalean duzun espazioa edo lorezaintzan duzun esperientzia edozein dela ere, naturaren zaharberritzea etxean hasten da eta uste duzuna baino sinpleagoa da.

Egin lan zure espazioarekin. Balkoi edo leiho batean biodibertsitatea sortzea erronka bat izan daiteke; beraz, funtsezkoa da zure espazio erabilgarria modu azkarrean erabiltzea. Erabili espazio bertikala zure balkoian, landare igokariak eta zuhaixkak landatuz eta hainbat geruzako landatze-kaxak sortuz. Saski esekiak ere erabil ditzakezu, eta txorientzako kaxa bat erantsi kanpoko hormari. Leiho-kutxekin, aniztasuna da gakoa. Estrategikoki landatu, urteko garai ezberdinetan loratzen diren loreak eta hosto iraunkorreko belarrak erabiliz.

Eraiki babesleku seguru bat bizitza basatiarentzat zure lorategian.

Landan, herrian edo hiriren batean bizi bazara, litekeena da basa-bizitzak zure kanpoko espazioa babesleku seguru gisa erabiltzea. Erleen gainbehera arazo globala da, eta Europan bakarrik % 53raino murrizten da, baina adreilua bezain sinplea den zerbaitek intsektu horiei behar duten babeslekua eman diezaieke. Era berean, Europan, ingurune irekietan bizi diren lepidoptero-barietateak %50 gutxitu dira azken bi hamarkadetan.

Neurri batean, bizitza basatiaren galera horiek habitat naturalaren murrizketa bati egotz dakizkioke, landa-heskaiak eta belardiak kasu. Gainbeheraren beste errudun batzuk laborantza masiboko praktikak eta pestiziden erabilera dira; izan ere, errepideak eta garraio-sareak sartzen dira gure eremu osoan, eta horiek eten egiten dituzte gure basa-bizitzako barietate batzuen migrazio-mapa naturalak.

Gure giza ‘garapen’ modernoen bidez,  tokiko fauna-barietateak alienatzen ari gara. Ekosistemen gobernu-mailako suntsipenean ahotsik ez izatea posible bada ere, eseri eta inguratzen gaituen suntsipenaren mende jartzea baino gehiago egin dezakegu. Bada garaia bizitza basatiaren berpizkunde bat antolatzeko, zure atzeko patioaren, balkoiaren eta leihateen erosotasunetik.

Ezinezkoa dirudi erle eta tximeletarik gabeko mundu bat irudikatzea, baina duela gutxi egindako ikerketa baten arabera, mundu mailako intsektu barietateen %40 gutxitzen ari dira eta heren bat desagertzeko arriskuan dago. Intsektuak gure ekosistemen giltzarria dira, eta jaten ditugun laboreen %70en erantzuleak dira; beraz, zer egin dezakegu haien gainbehera gelditzeko?

Beganoak garen aldetik, polinizadoreen gaineko presioa arintzen ari gara, haragia eta esnekiak ekoizteko laborantza intentsiboen eskaria murrizten ari garen bitartean, baina neurri gehigarriak hartzeko modurik errazenetako bat lorategian bertan hasten da. Lorategi pribatuek natura-erreserba konbinatu guztiek baino eremu handiagoa osatzen dute. Imajinatzen duzu zein osasungarriak izango liratekeen gure ekosistemak gure lorategiak basa-bizitzako babesleku bihurtzen baditugu? Boterea gure esku dago! Denboraldi honetan, saiatu ordu batzuk ematen zure lorategian basa-bizitzarako santutegia sortzen.

Saiatu belar-eremu bat mantenimendurik gabe mantentzen, eta itxaron intsektuek aurrera egin arte. Zuhaixkaz eta loredun landarez betetako kanpoko mugek animalia txikiei babesa eman diezaiekete eta tximeleta, txori eta erleei nektarrean aberatsak diren elikagaiak eman diezazkiekete.

Tximeletak eguzkitik beroa lortzen duten odol hotzeko izakiak dira. Lorategia tximeletek aurrera egin ahal izateko babesleku izatea nahi baduzu, garrantzitsua da elementuetatik ezkutatzeko babesleku bat eskaintzea.

Tximeletak loreen eta hostoen mende daude bizitzan zehar, eta, beraz, garrantzitsua da zuhurtziaz aukeratzea. Ideia ona da udaberritik udazkenera bitartean loratzen diren nektarrean aberatsak diren landareen hautaketa bat aukeratzea, tximeletek elikagai hornikuntza etengabea behar baitute martxotik urrira. Tximeletak beroak erakarrita sentitzen dira, beraz, bilatu leku eguzkitsu eta babestu bat tximeletentzat atseginak diren zure landareentzat. Gainera, zure lorategia kolorez beteta egongo da datorren udaberrian, eta hori beti da abantaila!

Tximeleten populazioari aurrera egiten laguntzeko, zure lorategian ugaltzen lagunduko dieten landareak erein ditzakezu. Belar luzeko lursail bat, tximeletentzat egokia den haztegi bat da. Larbek izugarri maite dute hazten diren heinean ortiga, gorosti eta huntzez elikatzea.

Beheko solairuan lorategi edo patio bat izateko zorte handia baduzu, nahi ez diren lorategiko materialen pilak intsektu eta ugaztun txikientzako habitat naturalak bihurtu. Gorde zure lorategiko txoko bat tamaina desberdinetako adaxkak eta enborrak, azukre- eta banbu-kanaberak, arrokak eta adreilu hutsak pilatzeko, eta intsektu-hotel bihurtzeko [+].

Modu sinple eta oso errentagarria da zure lorategian basa-bizitza aniztasun gehiago izateko. Gainera, ez du mantenimendurik behar, ur tanta bat ere ez! Utzi lurrean eta utzi intsektuak babesten eta aurrera egiten.

Zuhaitzak, zuhaixkak eta, agian, hesi bat landatuz gero, babes handia dagoela ziurta dezakezu. Heskaiak hormak edo hesiak baino hobeak dira zure lorategiaren perimetrorako, eta horri esker, animalia handiagoak, trikuak adibidez, nahierara sartu eta irten daitezke. Heskaiek soinua xurgatzeko,  bizilagun gogaikarriak blokeatzeko eta hegaztientzako habia leku aproposak egiteko ezaugarriak ere badituzte.

Basa-bizitzari lagundu

Lursail edo lorategi belardun bat baduzu, edo balkoi batean erabil dezakezun loreontzi handi bat ere, bete itzazu zure espazio irekiak basa-bizitzarekin atseginak diren landare, lore eta belarrez. Gorostia, elorria eta hagina zuhaixka eta zuhaitz ederrak dira lorategian sartzeko, eta habitat-estaldura konbinatua ematen dute urte osoan zehar. Naturarekin berarekin bezala, arrakastaren sekretua barietatea da. Zenbat eta zuhaixka fruitutsu gehiago (mahats beltz eta masustak bezala) eta nektarrean aberats diren lore gehiago sar ditzakezun, orduan eta askotarikoagoa izango da erakarriko duzun basa-bizitza.

Balkoietan, aukerarik onena garoak, huntz arrastreroa eta gorosti zuhaixka txikiagoak erabiltzea da, horiek mantendu eta aldizka inausi daitezkeelako, gehiegi haztea saihesteko. Zuhaixka txikiagoetarako edukiontzi sakonak erabil ditzakezu, eta gehienak egokiak izango dira itzal-eremuetarako eta haize mugatuko eremuetarako. Ziurtatu loreontziak lurrean ondo finkatuta daudela, soka edo euskarri astunak erabiliz haizeak eragindako kalteak saihesteko.

Aniztasuna landatu

Ba al dago lorez betetako lorategia baino ederragorik? Erleak, tximeletak eta beste polinizatzaile batzuk polenean aberatsak diren lore barietate handi baten mende daude urte osoan aurrera egiteko, eta, beraz, hobe da loraldi desberdinetako landareak landatzea, inoiz goserik pasatzen ez dutela ziurtatzeko. Saia zaitez kolore, tamaina eta forma ezberdinak dituzten landareak ere sartzen, adibidez, erlastar barietate ezberdinek luzera ezberdineko mingainak baitituzte, lore mota ezberdinetara egokituak. Kontsultatu zein diren tokiko barietate egokienak.

Baina zer gertatzen da landu ezin den lurrarekin? Lur elkorretan zuhaitzak landatu daitezke fruta, fruitu lehorrak, egurra eta paisaia hobetzeko. Zuhaitzek ere zerbitzu baliotsua eskaintzen dute fotosintesian karbonoa atmosferatik ezabatzen dutelako. Basoek beste edozein landare-ekosistema motak baino karbono gehiago biltzen dute, lurzoruaren gainetik edo azpitik.

Soropila zaindu. Zaindu gabeko soropil bat jasan ezin badu, sukaldeko armairuetako osagaiak, ozpina, gatza, ur irakina eta sodio bikarbonatoa kasu, belar txarrak eta landare arazotsuak deshidratatu, suntsitzeko eta gosez hiltzeko erabil daitezke, arto-irinak herbizida organiko bat bezala aritzen den bitartean.

Txoriei jaten eman

Txoriak lorategira erakartzea ez da bakarrik izurriteak arrastoan mantentzeko modu bikaina, baita erlaxatzeko eta atseden hartzeko modu bikaina ere, entzun eta ikusten dituzun bitartean. Hegaztiak zaintzeko modurik onena naturalki eskuragarri dauden elikagaiak hegaztientzako elikagaiekin osatzea da. Elikatzeko hazi esekiak dira aukera ezagunena, gorritxoak, txolarreak, karnabak eta abar erakartzen baitituzte.

Nigerren haziek karnaba ederrak erakarriko dituzte eta kakahueteek arabazozoak eta txontak. Zozoek eta beste birigarro batzuek nahiago izaten dute lurrean hedatutako janariez elikatzea, etxeko koko-erdiek eta landare-ziriz estalitako pinuzko konoek neguan hegazti lodi eta beroei eusten lagunduko dieten bitartean. Gogoan izan janlekuak eta mahaiak garbi edukitzea, hegaztiak osasuntsu eta gaixotasunik gabe egon daitezen, eta beren janlekuak harrapariak jauzi egiteko zain egon daitezkeen zuhaixketatik urrun jartzea.

Hiriguneetako fauna

Ez da beharrezkoa mendian bizitzea hegaztiei, erleei eta intsektuei aurrera egiten laguntzeko. Natura leku guztietan dago, eta lorategi edo balkoi txikienak ere bertako fauna elikatuta mantentzen laguntzen dio oraindik.

Leiho-kaxa bat instalatu, nektarrean aberatsak diren landareekin (labanda, tipulina, ezkaia, mejorana, etab.). Leihoetan txorientzako janlekuak zintzilikatu, horman txorientzako kaxa bat jarri eta balkoian erleentzako hotel bat egin, hiriko erle eta intsektuei etxe bat emateko.

Kontuan izan zure eremua. Animalia-barietate ezberdinak eremu jakin batzuetan jaiotzen dira, eta, beraz, ideia ona da inguruan zein animali bizi daitezkeen jakitea. Gero, jakin dezakezu zer landarek erakarriko dituzten eta zer elikagai mota behar duten garapen-etapa bakoitzean.

Mantendu hidratatuta

Ur geza hornitzea tokiko basa-bizitzari eskaintzea oparirik onenetako bat da: udako beroan eta neguko izoztean, ura eskuratzea zailagoa denean.

Ur garbi eta freskoko plater batek hidratatuta edukiko ditu hegaztiak, erleak eta ugaztunak, baina lekua baduzu, zergatik ez eraiki zeure lorategiko urmaela? Urmael txiki bat ere izan daiteke tokiko basa-bizitzaren bizilekua, libelulak, igelak, uhandreak, txoriak, trikuak eta saguzarrak barne. Laku bat bezain zabala edo platerak garbitzeko baldea bezain txikia: forro biribilki bat, landare batzuk eta arrapala bat behar dituzu animaliak sartu eta irten ahal izateko. Zure lorategirako bereizgarria den objektu eder bat sortzeaz gain, basa-bizitzaren etorrerak izurrite-zenbakiak baxu mantentzen lagunduko du eta bertako ekosistema are gehiago aberastuko du.

Eroso mantendu

Udako arratsalde lokartuetatik neguko hibernazioetaraino, basa-bizitza osoak babesa behar du aterpetuta eta babestuta egoteko. Saiatu zuhaixka bat edo bi landatzen zure lorategiaren ertzetan, hegaztiak habiatzeko leku gisa, eta utzi bazter basati bat intsektuak eta ugaztun txikiak ezkutatzeko.

Konpost pila bat trikuharrientzako hibernazio leku handi bat da, edo triku etxe bat erosi/frabrikatu dezakezu bere neguko gordeleku perfektuarentzat. Trikuek ere CD baten tamainako zuloa izango dute hesiaren hondoan, beste lorategi batzuetara pasa daitezen.

Puntazorrotz ugaztun horiek asko murriztu dira azken hamarkadetan, batez ere lorategiko produktu kimikoen, habitataren galeraren eta esploratzeko lurralde nahikorik ez izatearen ondorioz, eta horrek bide arriskutsuak hartzera behartzen ditu. Saia zaitez zure bizilagunak basa-bizitzarako espazioak sortzera bultzatzen eta horiek lotzen, bertako auzoko basa-bizitzako korridore eder bat sortzeko.

Landare basatiak landatu

Lore basatien belardiak biodibertsitate handieneko edertasun naturaleko eremuetako batzuk dira. Basa-belar ugaritan aberatsa izanda, eremu horiek lore polinizatzaileen barietate osasungarriz estalita daude, inguruko tokiko habitatei bizia ematen baitiete. Modu suntsitzailean, gure lore basatien belardien ehuneko oso handi bat desagertu egin dela uste da, monolaborantza intentsiboengatik ordezkatuak izateko.

Hemen sartzen zara. Basoko loreak eta larreak landatzen badituzu, basoko larreen osasuna baieztatzen duten onura ekologikoak imitatzen lagun dezakezu. Eskaini zure lorategia, leihoa edo balkoia belar-landare iraunkorren (labanda, adibidez), urtekoen (bitxilore eta begoniak, adibidez) eta biurtekoen (malba gorriak barne) nahasketa bati. Landare horiek urteko une desberdinetan loratzen dira, eta nektar eta dibertsitate hornidura etengabea ematen dute urtero. Buddleia, lila eta oreganoa ere tximeletak erakartzen dituzten landare oso ederrak dira.

Lorategian lekua, edo balkoi baterako loreontzi berezki handi bat baduzu, hazi misto ugari landatu. Horrek intsektu aniztasuna erakartzen lagunduko du eta animali ugarirentzako habitata emango du.

Landatu zeure janaria, baita lorategirik ez baduzu ere.

Azter dezagun gaur egun labore gehienak nola landatzen diren: haziak artifizialki ongarritutako eta gainkargatutako lurzoruetan txertatzen dira, mantenugairik gabe gehiegizko esplotazioagatik eta laboreen errotazio egokirik eza dela eta. Labore horiek sortu eta hazi ahala, pestizida eta herbizidak behin eta berriz lainoztatzeak nahi ez diren arrotzekin eta belarjaleekin amaitzen dute. Oinarri kimikoko kutsatzaile horiek, askotan, laborearen sustraiek eta hosto porotsuek xurgatzen dituzte.

Gero, uztaren ondoren, laboreak aztertu eta sailkatu egiten dira. Uztaren %40 ere onartezintzat jotzen da dendetarako edo supermerkatuetarako, eta berriro lurrera botatzen da edo usteltzen uzten da. Gaineratu pestizidek ura eta airea kutsatzen dutela, giza jarduerarako habitat naturalen galera eta berotegi-efektuko gas kopuru gordina sortzen direnak, eta eskala handian landatutako zure landareak ez dirudi hain erakargarria, ezta?

Lorezaintza/baratzezaintza beganoak eta ekologikoak ‘Grow Your Own’ izeneko mugimendu zabalago baten alde egiten dute, gure fruta eta barazkiak landatzera (eta gehiago jatera) bultzatzen gaituena.

Elikadura %100 begetala eramanez, zure barazkiak landatzeak diru asko aurreztu diezazuke, eta, gainera, zure karbono-aztarna murriztu eta asebetetze berezia eman, zuk zeuk modu garbi, osasungarri eta etikoan lortu dituzun produktuez gozatuz.

Hirikoentzat

Ba al dago zerbait atsegingarriagorik zeure azenarioak erretzea, eskuz landutako marrubiak biltzea eta zeure komunite lursailean bertan landutako entsalada fresko bat irenstea baino?

Hiriko gero eta biztanle gehiago ohitzen ari dira beren janaria landatzera, espazio bakar eta ez oso ortodoxoak erabiliz, hala nola teilatuak, lur abandonatuak, e.a.

Lortzen diren aurrezkiez gain, zaporearen kalitatea supermerkatu nagusietan erosten duzun edozer baino hobea dela ikusten duzu.

Gutako askok denbora eta espazio egokirik ez izatearen aitzakia bizi garen lan-ingurunearen tranpa bat da. Hala ere, gutxigatik bada ere, beti egin daiteke zerbait. Hartu zure pala eta hasi.

Errazetik hasita

Landatzeko landare sinpleenetako bat, zalantzarik gabe, edozein belar usaintsu mota da. Txikiak, baina boteretsuak eta gogorrak, aroma-belarrak dira langile moderno batek autoiraunkortasunari eta zaporeari ematen dion erantzuna, ahalegin txikienarekin.

Albaka, zilantroa, tipulina, menda, perrexila, ezkaia eta erromeroa nahiko landare erresistenteak dira, eta bi egunetik behin ureztatze eta argi iturri ona behar dute. Haziak online eros daitezke, eta loreontzietan prestatutako barietateak ere erabil ditzakezu, landareak hazi arte itxaron nahi ez baduzu.

Barruko laborantza-eremuren bat erabiltzen baduzu, ziurtatu kanpoan landatutako belarrak ez direla erosi behar, bat-bateko aldaketak belarraren heriotza goiztiarra eragingo baitu.

Belarren murrizketa erregularra funtsezkoa da bizi-luzera bermatzeko eta haien hazkundea handitzeko, eta belar bakoitza banakako loreontzietan landatzentzea ziurtatu, ahal den guztietan loreontzi organikoetarako lurra erabiliz. Loreontzi bakoitzak drainatze-zulo egokiak izan behar ditu, eta beste loreontzi handiago baten barruan jarri behar da; oinarrian, espazioa jarri behar da airea ibil dadin, lizuna saihestuz.

Leiho-kutxetako ekoizleentzat

Leiho-kaxak bikainak dira ekoizpen txikietarako, eta urte osoan entsalada bat maite dugunok gure letxuga eta udaberriko tipularen ekoizpenarekin gozatuko gara. Eguzkiaren argitan jarri behar da, egunean 5 orduz gutxienez. Aukeratu 25 zm-ko zabalerako loreontzia, gutxienez 25-30 zm-ko sakonerakoa.

Berriz ere, ziurtatu loreontzietarako konposta begetala erabiltzen duzula; izan ere, ura saturazio-maila handiagoan atxikitzen du eta landarearen mantenugaien lixibiazioa murrizten laguntzen du, eta, noizean behin, lurra aberasten du landare-elikagaiarekin, zure landarea hazteko erabiltzen ari den bizi-mineralak birjartzeko.

Leiho-kaxetarako labore perfektuek entsalada-landare mota guztiak hartzen dituzte, hala nola ziape-berroak, berroak, errefauak, errukula, ziazerbak, tipuletak eta hosto-entsaladako landare desberdinak. Piperbeltz eta baia mota batzuk ere, marrubiak adibidez, erraz landu daitezke leiho-kaxa batean.

Aire zabaleko patio-espazioa

Ez al dago soropil berde eta oparorik? Ontzi handi pare batean inbertitzea aukera ona da. Egia esan, ez dago zure lorategiko espazio handi bat eskaini beharrik.

Azenarioak, patatak eta sustraidun barazkiak oso ondo hazten dira loreontzi sakonetan. Gainera, zakarrontzi sakon bat edo legar hutsezko poltsa bat inprobisatu eta erabil dezakezu, barazkiei hazten diren bitartean eusteko. Lurrez egindako konposta erabili eta noizean behin zure etxeko konpostarekin edo dendan erositako barietate begano batekin aberastu. Ziurtatu ondo argiztatutako espazio bat uzten zaiela eta landareak ureztatu behar dutenean.

Lursail edo berotegi batek fruitu eta barazki freskoen ekoizpena urte osoan mantendu dezake. Lekaleak (lekak, babarrun berdeak, babak eta ilarrak), kalabazak eta kalabazinak bikainak dira espazio txikietarako, bertikalki haz baitaitezke. Bitartean, entsalada hostoak, belar usaintsuak eta tomateak ondo hazten dira balkoi eta patioetan. Metro karratuak falta bazaizkizu, berotegi bertikala aukera ona da landatzeko espazioa aurrezteko.

Landaketa laguntzailea

Landatze osagarria praktika erraza da, landare osagarriak landatzen dira, bata bestearen ondoan, landare batek beste bati lagun diezaion edo haren hazkundea lagun dezan. Emaitza hobeak lortzeko aukera ematen du naturaren boterea erabiliz eta, are garrantzitsuagoa dena, produktu kimiko oldarkorrik gabe. Landareen arteko elkarrekiko harreman onuragarri horrek izurriteak uxatzen, polinizazioa hobetzen eta mantenugaiak ematen laguntzen du.

Adibidez, meloi edo kalabazen artean ereindako letxugak, errefauak eta hazkunde azkarreko beste landare batzuk askoz lehenago ondu eta uztatuko dira. Espinaka bezalako hosto berdeak ongi hazten dira artoaren itzalpean. «Familia» bereko kideen hazkundeak lurzoruko mantenugaietarako lehia areagotzen du; beraz, hobe da tipulak, tipulinak, porruak eta baratxuriak lursailean sakabanatzea. Kontsultatu zein barietate diren bateragarriak eta bateraezinak elkarrekin landatzeko.

Animatu!!

Zure trebetasunak, esperientzia edo eskuragarritasuna edozein izanda ere, seguruenik izango da piztuko zaituen edo zure beharrekin hobeto egokitzen den labore mota bat. Onena pixkanaka hasi eta aurrera egitea litzateke. Ez egin apusturik sariak irabazten dituen kalabaza horren alde, hazia ereiten ikasi aurretik ere. Lehenik, saiatu barrualdean landatzen, eta, gero, laster aurreratuko duzu zerbait ausartagorantz.

Zure barazkiak haztea ere modu bikaina da haurrak edo beste pertsonak etikoki eta ekologikoki lortutako elikagaien balioari eta garrantziari buruz hezteko, animaliekiko eta haien habitatekiko erantzukizun-zentzua emanez, eta naturarekin eta planetarekin berriro konektatuz.

Go vegan.